Nieuws
Blijf op de hoogte van ons onderzoek, projecten en gastcolleges.
Kafkabrigade in het Financieele Dagblad
Het Financieele Dagblad heeft een nieuwe weekend bijlage: Futures. Daarin verkent het FD vergezichten op samenleving en technologie. Hoe de digitalisering de overheid verandert en hoe burgers dit merken, dat verkent Arjan Widlak van Stichting Kafkabrigade
De digitalisering verandert ook de overheid en daarmee de samenleving. Dat maakt niet alles als vanzelf makkelijker voor de burger en goedkoper voor ons allemaal. Technologie is niet neutraal en de burger staat niet als vanzelf centraal in dit proces. Hoe burgers merken dat de overheid digitaliseert, laat zien wat de ethische vraagstukken zijn die deze transformatie opwerpt. Volg het elke week in de zaterdageditie van het FD.
Bureaucratie in het theater: "Het Laatste Gesprek"
Stichting Kafkabrigade organiseert na verschillende voorstellingen van Het Laatste Gesprek een verdiepingsgesprek over bureaucratie
Een cliënt en een functionaris zitten tegenover elkaar in de kale ruimte van Het Instituut. De uren tikken weg, en de beslissing valt maar niet. Wat begint als een standaard bureacratische afhandeling, verandert in een kafkaësk labyrint.
Het laatste gesprek is een gesprek tussen een doorgewinterde functionaris en een cliënt die haar probeert te bespelen. Hoe gaan beide partijen om met de speelruimte tussen de regels?
Gehring & Ketelaars geeft in Het laatste gesprek vorm aan een angst die voor iedereen herkenbaar is en voor miljoenen mensen werkelijkheid: dat je niet vrij bent om je eigen weg te gaan, maar dat een ander mens over jou beslist.
De voorstelling is gebaseerd op gesprekken met cliënten en functionarissen en speelt ook bij bureaucratische instanties waar G&K haar onderzoek deed.
Op donderdag 8 november organiseren Gehring & Ketelaars een gratis inspiratiemiddag ter voorbereiding op de voorstelling "Het laatste gesprek". Ze spelen korte try-outs van scenes uit de voorstelling en vertellen over de totstandkoming. Arjan Widlak van Stichting Kafkabrigade doet een try-out van de verdiepingsgesprek die na enkele van de voorstellingen in december zal worden toegevoegd aan de voorstelling. Het is work in progress, maar: gratis, informeel èn gevolgd door een borrel.
Red ons uit de ‘bureaucratische cloud’
In NRC betogen Arjan Widlak, Marlies van Eck en Rik Peeters dat het advies van de Raad van State onvoldoende is. Willen we verbeteringen aanbrengen, dan zullen we de onderliggende problemen moeten aanpakken. Elke andere oplossing is cosmetisch van aard.
De Raad van State publiceerde 6 september 2018 een ongevraagd advies aan de regering: de burger komt in de knel door de digitalisering van de overheid. (NRC, FD, NOS, BB) In een opiniebijdrage aan NRC Handelsblad betogen Arjan Widlak en Rick Peeters van Stichting Kafkabrigade en Marlies van Eck van eLaw Instituut Universiteit Leiden dat het advies van de Raad van State onvoldoende is. De constateringen zijn straf, maar het advies staat niet in verhouding tot het probleem. Willen we echt verbeteringen aanbrengen, dan zullen de onderliggende problemen moeten worden aangepakt. Elke andere oplossing is cosmetisch van aard. Een concrete invulling begint met de praktische mogelijkheid voor professionals om in te grijpen in automatische besluiten wanneer dat noodzakelijk is voor behoorlijk bestuur. En het begint bij rechten voor burgers die praktisch afdwingbaar zijn. Denk daarbij aan een recht op centrale correctie. Dat betekent dat niet alleen fouten zich als een olievlek verspreiden, maar voortaan ook correcties. Dit geeft niet alleen een meer gelijkwaardige positie aan de burger, maar verschuift ook de belangen bij de ontwikkeling van systemen.
Jan Middendorp (VVD) in gesprek bij BNR Tech over de Digitale Kooi
"Dit kun je niet accepteren als overheid," zegt Middendorp, "het wordt tijd dat de digitale overheid ook voor de burger werkt."
Op 6 september 2018 bracht de Raad van State een ongevraagd advies uit. Daarin doet de Raad straffe constateringen, zoals “de burger kan niet meer nagaan welke regels zijn toegepast,” en “het is niet meer vast te stellen of de regels ook doen waarvoor ze bedoeld zijn.” De analyse van de Raad van State is bijna volledig in lijn met het boek De Digitale Kooi van de Stichting Kafkabrigade uit februari 2018.
Ook Jan Middendorp, lid van de Tweede Kamer voor de VVD, ziet dit. "Dit gaat wel vaak fout," zo zegt hij,"ik zie dagelijks voorbeelden langskomen. Als je accepteert dat je gegevens van burgers gaat uitwisselen en je ziet dat je daar eigenlijk geen grip meer op hebt, dat kun je niet accepteren als overheid," aldus Middendorp. "Het wordt tijd dat de de digitale overheid zo maken dat die ook echt iets voor mensen gaat doen."
Het "zinvol contact" van de Raad van State is niet genoeg
Raad van State constateert dat de digitalisering van de overheid fundamentele problemen oplevert, maar levert geen diepgaand advies.
Reactie van Stichting Kafkabrigade op het advies van de Raad van State
“De burger kan niet meer nagaan welke regels zijn toegepast.” “Het is niet meer vast te stellen of de regels ook doen waarvoor ze bedoeld zijn.” Zomaar twee feiten die aanleiding zijn voor de Raad van State om een ongevraagd advies te geven aan de regering. En dat gebeurt heel zelden. De constateringen lezen dan ook als een aanklacht en een wake-up call voor de regering: de burger mag niet in de knel komen door de digitaliserende overheid, maar dat gebeurt wel. Het advies dat de Raad geeft beantwoordt echter nauwelijks aan de geconstateerde feiten.
In de afgelopen veertig jaar gaf de Raad van State slechts drie keer eerder een ongevraagd advies. De constateringen van de Raad van State liegen er niet om. De burger kan niet meer nagaan welke regels zijn toegepast. Er is geen oog meer voor de eigenheid van de situatie. Het valt niet meer na te gaan of een besluit op basis van correcte gegevens is genomen. En: bij fouten in het systeem moet de burger zijn onschuld bewijzen in plaats van andersom. Het raakt de kern van wat wij allemaal beschouwen als goed en rechtvaardig bestuur.
Het zijn terechte constateringen. Wij hebben - elk met eigen langjarig onderzoek - hetzelfde vastgesteld1. We zijn dan ook gelukkig dat de Raad van State de feiten nog eens duidelijk en met het gezag van een Hoog College van Staat naar voren brengt in dit advies. Maar de aanbevelingen die de Raad doet, staan niet in verhouding tot het probleem dat zij constateert. Het lijkt alsof de Raad - ondanks de straffe bewoordingen die ze gebruikt - toch niet volledig doorgrondt hoezeer de wet en het democratisch gezag meer en meer moet wijken door de wijze waarop de ICT in Nederland is ingericht. En het lijkt alsof niet volledig duidelijk is hoezeer iedereen, ook de uitvoeringsorganisaties zelf en beleidsmakende ministeries, gevangen zitten in het systeem dat ze zelf geschapen hebben. Willen we echt verbeteringen aanbrengen, dan zal dit onderliggend probleem moeten worden aangepakt. Elke andere suggestie is cosmetisch van aard.
Wat is er aan de hand? ...
Raad van State over de Digitale Kooi
“Het is niet meer vast te stellen of de regels ook doen waarvoor ze bedoeld zijn.” “Bij fouten in het systeem moet de burger zijn onschuld bewijzen in plaats van andersom.”
De Raad van State publiceerde 6 september 2018 een ongevraagd advies aan de regering: de burger komt in de knel door de digitalisering van de overheid. (NRC, FD, NOS, BB) In de afgelopen veertig jaar gaf de Raad van State slechts drie keer eerder een ongevraagd advies. Maar de constateringen die aanleiding zijn voor het advies van de Raad van State liegen er dan ook niet om: “De burger kan niet meer nagaan welke regels zijn toegepast.” “Het is niet meer vast te stellen of de regels ook doen waarvoor ze bedoeld zijn.” “Er is geen oog meer voor de eigenheid van de situatie.” “Het valt niet meer na te gaan of een besluit op basis van correcte gegevens is genomen.” En: “bij fouten in het systeem moet de burger zijn onschuld bewijzen in plaats van andersom.” Het raakt de kern van wat wij allemaal ervaren als redelijk en rechtvaardig.
Stichting Kafkabrigade heeft met eigen langjarig onderzoek hetzelfde vastgesteld en gepubliceerd in het boek “De Digitale Kooi”. We zijn dan ook gelukkig dat de Raad van State de feiten nog eens duidelijk en met het gezag van een Hoog College van Staat naar voren brengt in dit advies. Maar hoezeer we dit advies van de Raad van State ook waarderen en hoezeer ze ook kennis heeft genomen van eerder onderzoek, toch staan de aanbevelingen niet in verhouding tot het probleem dat ze constateert.
Stichting Kafkabrigade bereid een meer uitgebreide reactie voor op het advies van de Raad van State.
Ontsnappen uit het regeldoolhof
Sociaal bestek brengt deze maand een thema-nummer uit: Ont-bureaucratiseren. Daarin mag Stichting Kafkabrigade natuurlijk niet ontbreken. Ontsnappen uit een Kafkaësk regelwoud, begint met het begrijpen van de eigen logica in dat bos.
ICT heeft de bureaucratie volledig van karakter verandert. Waar eerst de regels en procedures mensen soms klem zetten, scheppen nu registraties, ICT en gegevensuitwisseling een eigen logica. Een logica met disciplinerende mechanismen als gevolg. Niet alleen voor burgers, ook voor professionals zelf. Waren ooit ambtenaren de baas over eigen regels, nu zitten ook professionals, beleidsambtenaren en publieke managers vast in systemen die ook voor hen niet te wijzigen zijn. Hoe dat werkt, maar ook hoe je weer ontsnapt uit het doolhof, publieke waarden herontdekt en opnieuw organiseert, daarvan is dit artikel een korte introductie.
Kamervragen over NRC bericht "Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem"
Zaterdag 2 juni 2018 berichtten NRC en Kassa XL over een van de verhalen uit het boek De Digitale Kooi - het verhaal van Saskia. Naar aanleiding van deze berichtgeving hebben de Kamerleden Jasper van Dijk en Mahir Alkaya schriftelijke vragen gesteld.
Nadat in februari al vragen waren gesteld door de VVD over rechtsbescherming van burgers bij computerbesluiten, hebben nu de leden Mahir Alkaya en Jasper van Dijk van de SP schriftelijke vragen gesteld aan de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Knops. Aanleiding nu is het bericht in NRC Handelsblad "Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem." Die avond verscheen het verhaal ook in de uitzending van Kassa XL "Het Digitale Doolhof". Saskia's auto wordt gestolen en ze wordt jarenlang achtervolgt door boetes. De fout kan niet hersteld worden. De vragen van 5 juni zijn enerzijds hoe dit kon gebeuren en hoe Saskia zelf geholpen gaat worden. Anderzijds is de vraag of het principe dat fouten van de overheid en de gevolgen die dat heeft voor burgers zou moeten herstellen en zou moeten kunnen herstellen.
Deel de link naar de Kamervragen op LinkedIn
Deel de link naar de Kamervragen op Twitter
Deel de link naar de Kamervragen op Facebook
Eerdere vragen van de VVD
Eerder, op 13 februari 2018, stelden de leden Middendorp en Koopmans (beiden VVD) vragen over de rechtsbescherming van burgers bij computerbesluiten, zogenaamde "geautomatiseerde netwerkbeslissingen". Hierbij ging het enerzijds om de vraag of de burger voldoende juridisch beschermd is en anderzijds of het mogelijk was om te weten hoe zo'n besluit eigenlijk tot stand komt. In de beantwoording op 28 maart 2018 gaf staatssecretaris Knops aan dat de tijdrovende gang naar de rechter de burger bespaard zou moeten blijven en de overheid zijn fouten moet kunnen herstellen. De oplossing daarvoor zocht de staatssecretaris met name in een meer coöperatieve houding van bestuursorganen. De wijze waarop besluiten tot stand komen, aldus de staatssecretaris, kan met de Wet Openbaarheid van Bestuur worden opgevraagd.
Een coöperatieve houding is niet genoeg
Het onderzoek van de Kafkabrigade - De Digitale Kooi, onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur - sluit aan op het onderzoek van Van Eck. Van Eck legt de nadruk op rechtsbescherming en de beslisregels in geautomatiseerde netwerkbesluiten, dus op de toepassing van de wet in individuele gevallen. Zij toont aan dat niet kenbaar is hoe besluiten tot stand komen. De omvang van de regels wanneer de wet wordt vertaald in software is te groot en te onbegrijpelijk om door een rechter te toetsen en bovendien zijn deze regels niet altijd openbaar.In het onderzoek van de Kafkabrigade ligt de nadruk op de doorwerking van die besluiten in andere besluiten en de mechanismen die het onmogelijk maken voor professionals - ook met een coöperatieve houding - om fouten te herstellen.
Wat wil de Kafkabrigade bereiken?
Onder veel verschillende problemen die we in de media zien, van herstelproblemen bij identiteitsfraude tot relatief eenvoudige problemen die uitgroeien tot grote gevolgen voor burgers, zoals in het geval van Saskia, ligt een kleine set structurele problemen ten grondslag. Een korte samenvatting "Wat is de Digitale Kooi" is te vinden op de website bij het boek De Digitale Kooi, onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur en een wetenschappelijke publicatie over "The Digital Cage" is te vinden in het laatste nummer van Government Information Quarterly. Deze problemen ontstaan in de kern omdat in de governance van netwerkbesluiten het belang van de burger niet is georganiseerd. Het belang is niet vertegenwoordigd, er wordt niet op getoetst en er zijn geen normen die het pubiek belang borgen. Met dit laatste bedoelen we op simpele kwaliteitsregels, zoals: "geen gegevensuitwisseling met organisaties die geen correcties kunnen verwerken," die samen een soort "algemene beginselen van behoorlijke ict" kunnen vormen.
De Kafkabrigade zoekt de aandacht van de politiek om een belang te scheppen bij het centraal zetten van de burger:
1. Borg principes van behoorlijke ict
Er is duidelijk gebrek aan richtsnoer voor ontwerp en gedrag in de digitaliserende overheid. Verankering dwingt publieke organisaties tot het zichtbaar maken van publieke belangen in informatie-architectuur.
2. Organiseer het leervermogen
Er is duidelijk een gebrek aan inzicht in hoe de problemen van burgers door ICT gebruik worden veroorzaakt. Om daarvan te leren moeten dergelijke problemen zichtbaar gemaakt worden. Onafhankelijke registratie van dergelijke problemen is een voorwaarde om middels actie-onderzoek partijen oplossingen te helpen organiseren.
3. Organiseer rekenschap
De samenwerking tussen overheden in netwerken kenmerkt zich door blind vertrouwen zolang het goed gaat en verkokering als het fout gaat, ten koste van de burger. Om deze vrijblijvendheid te voorkomen zou een centrale instelling voor arbitrage en advies kunnen beslissen als burger en uitvoeringsorganisatie er niet uitkomen. Dat dwingt organisatie van oplossingen af. Het is tevens een goede basis om te kunnen adviseren op basis van onderzoek naar dergelijke problemen.
Kleine geschiedenis
Het verhaal van Saskia verscheen eerder in een serie artikelen op Platform Overheid:
Deel 1: Twintig jaar vast in de bureaucratie: hoe kwam het zo?
Deel 3: Schadevergoeding en in de schulden.
Deel 4: De rol van ICT als hefboom en verspreider van fouten.
Deel 5: Waarom staat de burger niet centraal?
De artikelen zijn gebaseerd op het boek "De Digitale Kooi - onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur" dat in februari 2018 verscheen bij Boom Bestuurskunde. Het boek komt voort uit een hele serie onderzoeken, waarvan er drie in het boek zijn opgenomen, waarin steeds verschillende problemen naar voren kwamen van dezelfde onderliggende problemen.
Kassa XL - Het Digitale Doolhof
In Kassa XL Het Digitale Doolhof zien we dat iedereen, hoog of laag opgeleid, rijk of arm, in de problemen kan komen door de digitale samenleving. Het is niet de vraag of maar wanneer dat gebeurt.
Hoe is het als je identiteit gestolen wordt, als de computersystemen van de overheid volkomen automatisch je een schuld van 60.000 euro bezorgen? Waar kan je dan terecht, wie helpt je dan? Alleen je wachtwoord goed beschermen is niet genoeg. Kassa helpt je de boeven beter te herkennen. Brecht kruipt in de huid van een cybercrimineel en probeert de identiteitsgegevens van collega Janneke te hacken, door zich als haar voor te doen...
Kassa belicht in deze uitzending een van de casus uit het boek De Digitale Kooi.
NRC: Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem
ICT-bureaucratie Saskia de Meij ontvangt jarenlang aanslagen voor een auto die ze niet heeft. Ze gaat bijna ten onder aan de schulden en de stress. Maar het systeem is onvermurwbaar. Niet de burger, maar de ict staat centraal.
Voor wie de verhalenserie op Platform Overheid de afgelopen vijf maanden niet heeft gevolgd, nu in NRC: het verhaal van Saskia uit het boek De Digitale Kooi. Tijd om ons eens af te vragen: waarom verspreiden fouten zich eigenlijk als een olievlek over organisaties, maar correcties niet?